„Dziedzictwo pogórnicze, wypoczynek i turystyka” – realizacja przez Stowarzyszenie Gmin Górniczych w Polsce projektu RECORE (Odnowa Europejskich Regionów Górniczych).
Priorytetem działań Stowarzyszenia Gmin Górniczych w Polsce w latach 2001 i 2002 było stworzenie konkretnego europejskiego programu pomocowego dla regionów górniczych w krajach przedakcesyjnych, na wzór Inicjatywy Wspólnotowej RECHAR I i II, która działała w krajach Unii Europejskiej w latach 90, w których zaznaczył się wkład EUR-ACOMu. Pomimo początkowych nadziei na utworzenie programu (szereg rozmów przedstawicieli EUR-ACOM z gabinetem Komisarza Barnier), Komisja Europejska nie wyraziła zgody na kontynuację Inicjatywy Wspólnotowej RECHAR w zamierzonej formie. Problemem był krótki czas na przygotowanie i na późniejsze funkcjonowanie programu – jedynie do momentu akcesji do Unii Polski i Czech.
Wobec powyższego, w styczniu roku 2003, Sekretariat EUR-ACOMu złożył w imieniu 8 partnerów (Wielka Brytania, Niemcy, Francja, Hiszpania, Czechy, Polska, Ukraina i Rosja) wniosek aplikacyjny do Inicjatywy Wspólnotowej INTERREG III C pod nazwą RECORE (Regenerating Europe’s Coalfield Regions) czyli „Odnowa Europejskich Regionów Górniczych”. Projekt ten został bardzo wysoko oceniony przez Komisję Europejską i otrzymał wsparcie finansowe z Inicjatywy Wspólnotowej INTERREG IIIC, stosownie do złożonej aplikacji.Projekt ten skupiał się na sześciu tematach: odnowie środowiska, wsparciu rozwoju infrastruktury, inwestycjach zewnętrznych, wsparciu małych i średnich przedsiębiorstw, turystyce, dziedzictwu kultury górniczej oraz szkoleniach. Realnym skutkiem jego wdrożenia była pomoc regionom górniczym w nowych krajach unijnych w kompleksowym
przygotowaniu do pozyskania jak największego wsparcia z funduszy strukturalnych (na bazie doświadczeń krajów partnerskich). Pomocna tu jest ocena programu działań i projektów dotychczas wspieranych z funduszy strukturalnych w krajach UE, jak i rozwój oraz rozpowszechnienie najlepszych doświadczeń, oraz wzmocnienie kontaktów pomiędzy członkami EUR-ACOMu.Projekt RECORE, przewidziany na lata 2003-2006, polegał m.in. na organizacji cyklu trzydniowych seminariów tematycznych prezentujących doświadczenia poszczególnych krajów, na terenie których funkcjonuje lub funkcjonowało górnictwo. Ponadto utworzono pod adresem www.recore-programme.com wielojęzyczny specjalistyczny portal dokumentujący osiągnięcia projektu. W seminariach brali udział zarówno eksperci, jak i przedstawiciele samorządów lokalnych oraz przedstawiciele władz krajowych, regionalnych i lokalnych.
Poniższe zestawienie ukazuje zrealizowany układ programu:
| # | Miesiąc | Miasto | Rodzaj |
|---|---|---|---|
| 1 | Luty 2004 | Barnsley, Wielka Brytania | Wsparcie rozwoju infrastruktury |
| 2 | Czerwiec 2004 | Ostrava | Czechy Ochrona środowiska |
| 3 | Październik 2004 | Rieulay,Francja | Dziedzictwo pogórnicze, turystyka i wypoczynek |
| 4 | Luty 2005 | Oviedo, Hiszpania | Inwestycje zewnętrzne |
| 5 | Czerwiec 2005 | Katowice, Polska | Wsparcie MŚP |
| 6 | Październik 2005 | Park Przemysłowy Gelsenkirchen, Niemcy | Kształcenie ustawiczne |
| 7 | Luty 2006 | Lorraine, Francja | Synteza rezultatów programu i wyniki |
Realizacja programu RECORE zakończyła się wydaniem zbiorczej publikacji zawierającej wszystkie pozytywne doświadczenia restrukturyzacyjne krajów członkowskich EUR-ACOM.
W dniach 21-24 października ub. roku w ramach realizacji projektu polska delegacja udała się do miasta Rieulay we Francji (Region Nord Pas de Calais) na III seminarium tematyczne projektu RECORE pn. „Dziedzictwo pogórnicze, turystyka i wypoczynek”. Seminarium, w którym uczestniczyły delegacje ponad 8 europejskich, węglowych krajów, odbywało się na terenie muzeum górnictwa w Lewarde. Rangę wydarzenia podkreślił udział reprezentantów francuskiego rządu, Parlamentu Europejskiego, władz regionu i władz lokalnych. Każda delegacja prezentowała raport ogólny oraz przypadki studialne dot. dziedzictwa pogórniczego.
Podczas wizyt studialnych przedstawiono uczestnikom udane przypadki rewitalizacji obszarów pogórniczych – w tym hałdę przekształconą w całoroczny tor narciarski, muzeum w Lewarde czy stadion w Lens. Choć Region Nord Pas de Calais zakończył eksploatację górniczą w roku 1990 (a Francja 1,5 roku temu), to tradycja górnicza jest tam wciąż żywa. Podkreślono, że gmina górnicza pomimo zakończonego wydobycia, utrzymuje swój górniczy charakter przez kolejne dziesięciolecia. To właśnie pozostałości społeczne, ekologiczne i gospodarcze rzutują na jej teraźniejszość i przyszłość.
Zapoznanie się z doświadczeniami krajów, które zakończyły już eksploatację było dla uczestników bardzo cenne. W Polsce już w chwili obecnej zauważalny jest problem pozostałości pogórniczych. Nie ma jednolitej polityki ochrony tradycji i zabytków górniczych. Poniższe przykłady działań i problemów rozpoznanych w dawnych krajach „węglowych” UE, dobitnie przemawiają na rzecz intensywnych działań zmierzających do zmiany tej sytuacji. Te krótkie raporty powstały na podstawie szerszych opracowań i są dostępne na stronach internetowych projektu RECORE.
Francja
Minister Kultury i Komunikacji wyodrębnił już ponad 300 miejsc związanych z górnictwem, spośród których 38 objęto ochroną jako zabytki historyczne (z czego prawie ½ to wieże szybowe). Niestety ocenia się, że około ¾ dziedzictwa zostało już zrównane z ziemią. We Francji istnieją 3 główne muzea górnicze (Lewarde, Saint-Etienne, Petite Roselle) i prócz tego ok. 60 innych muzeów i domów górnictwa będących pod opieką stowarzyszeń byłych górników. Większość z nich powstała na bazie ośrodka historycznego i kolekcji przedmiotów, sprzętu lub dokumentów.
Przedstawiciele Francji sformułowali na podstawie swoich doświadczeń następujące wnioski:
- Konieczna jest selektywna i rozsądna ochrona, z uwzględnieniem wszystkich wymiarów dziedzictwa
- Znalezienie długoterminowego rozwiązania ekonomicznego
- Wpisanie się zabytków w ramy urbanistyczne i krajobrazowe
- Inspiracja przykładami z zagranicy i myślenie w perspektywie europejskiej
- W celu skutecznej ochrony zabytków pogórniczych konieczne są natychmiastowe działania
Hiszpania
W roku 2000 wprowadzono „Plan Dziedzictwa Przemysłowego” o zasięgu krajowym pod nadzorem Generalnej Dyrekcji Sztuk Pięknych i Dóbr Kulturalnych kierowany przez Instytut Hiszpańskiego Dziedzictwa Historycznego. Podstawowymi celami Planu są: połączenie ochrony, konserwacji i projekcji społecznej
wspomnianego dziedzictwa oraz stworzenie środków, które umożliwią użytkowanie kompleksów budynków i elementów górniczych. Konkretne wdrożone działania dzięki Planowi: stworzenie nowej koncepcji turystyki i rekreacji przejawiającej się tworzeniem ekomuzeów, skansenów i parków kultu – odchodzących od statycznych muzeów i koncentrujących się na dynamicznym modelu z dużym ładunkiem „aspektu ludzkiego”. Turystyka staje się coraz bardziej „wymagająca”.
Podstawowe problemy:
- duża ilość elementów podlegających konserwacji
- podleganie stałym przemianom
- kłopoty z utrzymaniem wystarczającej rentowności ekonomicznej
- fakt, iż obiekty znajdują się na obszarach miejskich, która sprzyja innym bardziej rentownym celom
- brak jakiejkolwiek ochrony prawnej
- brak zainteresowania obiektami, zarówno ze strony władz administracyjnych, jak i społeczeństwa
Kolejnym, znaczącym i wspólnym dla krajów UE problemem jest brak wsparcia prawodawstwa unijnego. Od roku 1993 Traktat Unii Europejskiej zapewnia podstawę prawną do działań związanych z konserwacją i przywracaniem wartości dziedzictwu, a konkretnie stanowi, że Wspólnota „będzie wspierać i uzupełniać działanie państw członkowskich mające na celu konserwację i ochronę dziedzictwa kulturowego wagi europejskiej”.
Niestety akcje dotyczą głównie dziedzictwa kulturalnego i ekonomicznego, nie wspomina się natomiast o majątku przemysłowym. Na realizację mogą liczyć tylko duże działania w ramach funduszy strukturalnych.
Wielka Brytania
Przemysł węglowy pozostawił po sobie cenne ślady dziedzictwa przemysłowego, które postrzegane są jako szansa dla rozwoju turystyki. Każdy z regionów: Anglia, Szkocja i Walia posiadają swoje muzea górnictwa, dwa z nich mają w programie rzeczywiste zwiedzanie kopalni. Wstęp do tych muzeów jest darmowy (dotowany przez rząd).
Od połowy lat 50 odnowiono część sieci kanałów spławnych dla węgla. Obecnie wypożycza się łódki umożliwiając rekreację na wodzie. Istnieją też inne materialne dziedzictwa, w tym stacje wiertnicze, parowozy, modelowe wioski, młyny i fabryki, ale też miejsca upamiętniające katastrofy górnicze. Niektóre z orkiestr górniczych przetrwały do dziś i organizują koncerty. Dużym zainteresowaniem wśród hobbistów cieszą się przedmioty wykorzystywane w kopalniach, takie jak lampy górnicze, talony górnicze. Rekultywacja byłych terenów górniczych stworzyła nowe możliwości dla ruchu turystycznego. Byłe zalane wyrobiska stały się terenami ornitologicznymi. Na hałdach powstały ścieżki rowerowe, parki z rzeźbami, pola do nauki gry w golfa i rekreacyjne tereny zalesione.
Niemcy
Budowle dziedzictwa pogórniczego zostały uznane jako zabytki i wykorzystane jako parki, place zabaw dla dzieci, lub jako atrakcje turystyczne.
Dawni górnicy w muzeach górnictwa opowiadają turystom o swojej pracy, często pracując jako wolontariusze. Dziedzictwo pogórnicze widoczne jest w muzyce, lokalnych zwyczajach i festiwalach. Muzeum Górnictwa w Bochum z liczbą ponad 400 tys. zwiedzających w roku stawia je w rzędzie najliczniej zwiedzanych muzeów w całych Niemczech. Kopalnia w Zollverein trafiła w roku 2001 na listę UNESCO – odwiedza ją rocznie ponad 500 tys. zwiedzających.
Warto podkreślić ważną rolę nowoczesnego i atrakcyjnego prezentowania zabytków – poprzez strony internetowe, poprzez umiejętne oświetlenie i promocję. Mówiąc o dziedzictwie pogórniczym nie możemy zamykać się jedynie do pozostałości materialnych po działalności wydobywczej. Górnictwo to ludzie, to mieszkańcy gmin górniczych, w tym ich tradycja i kultura. To właśnie te wartości stanowić mogą silną bazę do przekształceń regionów górniczych, w obszary turystyczne, obszary nowoczesnych technologii z wykształconą, świadomą kadrą. Patrząc na europejską mapę regionów o wysokim tempie rozwoju, mimowolnie kierujemy się w stronę dawnych zagłębi węglowych.
